Улуустааҕы алын кылаас оҕолоругар аналлаах

Бараахаптыы ааҕыылар

Таппагаров уонна Кустуктуров

доҕордоһуулара

Толордо: Ороһу орто оскуолатын

3 кылааһын үөрэнээччилэрэ

Прокопьева Ванесса

Салайаачы: Васильева Сардана Николаевна

Үөһээ Бүлүү, 2019

Үлэ тоҕоостооҕо: саха бастакы мичуринеһа Н.С.Таппагаров 140 уонна

Ороһу орто оскуолатын бастакы учуутала, поэт, журналист, буойун В.К. Иванов–

Кустуктуров 110 сааһын туолбуттара.

Чинчийии барыма: Таппагаров уонна Кустуктуров олохторо.

Чинчийии барамайа: Кинилэр доҕордоһуулара.

Үлэ сыала: В.К.Иванов-Кустуктуров уонна Н.С.Таппагаров ааттарын

үйэтитии.

Соруктара:

1.

Иванов-Кустуктуров – «Колхоз суола» хаһыат редакторын

быһыытынан хайдах үлэһитин быһаарыы;

2.

Кустуктуров «Дэлэгээт Таппаҕаарап бэйэтин колхуоһугар» диэн

ыстатыйатын булуу;

3.

Ыстатыйа геройа Н.С.Таппагаров туһунан билии;

4.

Ити ыстатыйа Иванов-Кустуктуров олоҕор сабыдыалын быһаарыы.

Саҥата: журналист уонна мичуринец доҕордоһууларын көрдөрүү.

Туттуллуута: кинигэ кыраайы үөрэтээччилэргэ, саха литературатын уонна

биология учууталларыгар көмө буолуо.

Иванов-Кустуктуров – «Колхоз суола» хаһыат редактора

Василий Ксенофонтович Иванов анал журналист үөрэҕэ суох эрээри 1933-37

сылларга Бүлүү оройуонугар «Колхоз суола», онтон 1937-1941 сылларга

Өлүөхүмэ хаһыаттарыгар редакторынан үлэлээбит. Бу уустук кэмҥэ 8 сыл устата

эҥкилэ суох ааҕааччыларыгар оройуоҥҥа, республикаҕа, аан дойдуга туох

буоларын политиканы, үлэни-хамнаһы, культура үөрэх тарҕаныытын үлэһит

дьоҥҥо тиийимтиэ тылларынан тиэрдэр соругун чиэстээхтик толорор.

Бүлүү хаһыатыгар редактордыыр кэмигэр саҥа суруйан эрэр Петр Тобуроков,

Георгий Кардашевскай бастакы хоһооннорун, ыстатыйаларын бэчээккэ таһааран

үөрдүтэлиирин туһунан махтанан ахталлар.

Биһиги Василий Ксенофонтович элбэх сытыы ыстатыйалары суруйбутуттан

биири чорботон бүгүн ырытыахпытын баҕарабыт. Оннук ыстатыйа баарын 2002

сыллаахха тахсыбыт «Саха сирэ» хаһыакка педагогическай үлэ ветерана

Докторова Светлана Никитична «Журналист хорсун быһыыта» диэн ыстатыйата

Ороһу оскуолатын 75 сыллаах үбүлүөйүгэр тахсыбыт кинигэттэн билбиппит.

Таппагаров – мичуринец

Николай Семенович Бүлүү Оттунутугар 1876 сыллаахха дьадаҥы ыалга

төрөөбүт. Ол эрэн үлэһит дьон сир хорутан, таба, ынах, сылгы ииттэн сотору

байбыттар. Таппагаров 1918 сыллаахха колхозка киирбит, онтон 1931 сыллаахха

Сталин аатынан колхоз бэрэссэдээтэлинэн талбыттар.

Бу кэмнэргэ стахановтыы үлэлээһин Сойуус үрдүнэн тэнийэр. Ол аата үлэни

сөпкө аттаран ылыллыбыт былааннары кылгас кэм иһигэр толоруу. Ону таһынан

улуу нуучча ученайа Иван Мичурин үүнээйилэр адаптациялатар үөрэҕэ киэҥник

тарҕанар. Онно олоҕуран Саха сиригэр Сталин аатынан колхоз үлэһиттэрэ бурдук

үүннэриини саҕалыыллар. Онон саҥа бааһыналары оҥорууннан дьарыктаналлар.

Ойууру солоон мастары умапыттар. Күл, ынах иигэ удобрение быһыытынан

туттуллубут. Эбии 60-нуу сыарҕа сылгы, ынах сааҕын тиэйэн аҕалан кутан баран

хаста да сири хорутан сымнаҕас буордаах бааһыналар баар буолбуттар. Саас

бааһына өр сиигин туттун диэн хаар уутун тохтотор ньымалары толкуйдууллар.

Соҕурууттан сиэмэлэри аҕалан дьааһыктарга үүннэрэн элбэх опыттары

оҥороллор. Ол үлэлэр бары «Колхуос суола» хаһыакка сырдатыллан оройуоҥҥа

холобур буолбуттар.

Колхуостаахтар Таппагаров салайыытынан дьэһимиэн үрдүк үүнүүтүн

ыларга оннук хас да сыл үлэлииллэр, элбэх опыттары оҥороллор. 1936 сыллаахха

0,98 гаттан 128 центнеры ылан аан дойдутааҕы рекорд туруораллар. Биир умнаска

70-80 туораах үүммүт! Ол иһин Таппагаровы саха бастакы мичуринеһа диэн

ааттыыллар.

Таппагаров - дэлэгээт

1937 сыллаахха Н.С.Таппагаров VIII CCРС уонна РСФСР Сэбиэттэрин

сийиэстэригэр Саха сириттэн Степан Аржаковтуун делегат буолан Москваҕа

барар.

Бу ыраах сытар тыйыс сиргэ маннык үрдүк үүнүүнү ылбыттарын бары

сөҕөллөр, ол иһин Таппагаров хаартыската «Правда» хаһыат маҥнайгы сирэйигэр

бэчээттэнэр. 1937 сылга ССРС үрдүнэн уонтан тахса аан дойдутааҕы рекорд

оҥоһуллубут. Ити ситиһиилэри көрдөрөр курдук аан маҥнайгы Бүтүн

Россиятааҕы норуот хаһаайыстыбатын быыстапкатын тэрийэллэр. Сталин

аатынан колхуос үүннэрбит дьэһимиэнэ онно эмиэ туруоруллар.

Николай Семенович дэлэгээттэри кытта Сочига баран сынньанар, Москва

аттынааҕы колхозтар үлэлэрин кэрийэ сылдьан билсэллэр. Ону таһынан Бүтүн

Сойуустааҕы Ленин аатынан тыа хаһаайыстыбатын наукатын академиятыгар

доклад ааҕар. Ону олус сэргээн ученайдар элбэх боппуруос биэрэллэр.

Таппагаров түһэн сытар хоһугар биир күн Советскай Армия бастакы биэс

Маршалларыттан биирдэстэрэ Михаил Тухачевскай киирэн кэлэр. Тылбаасчыты

таһааран баран кууһар, тобуктуу түһэн ытыыр, элбэх баҕайытык тугу эрэ этэр

уонна толору ботуруоннаах бэстилиэтин бэлэхтиир. Кэлин махтанаары

Тухачевскайы көрсөрө сатамматах. Саха агрономыгар киирэн тахсыбыта

билигин да ким да таайбатах история маҥан бээтинэтэ буолан сылдьар.

Кустуктуров уонна Таппагаров

1936 сыллаахха Таппагаров 57 саастаах, онтон Кустуктуров киниттэн 30

сыл балыс эбит. Ол эрээри кинилэр түргэнник доҕордоспуттар.

Таппагаров сийиэскэ кыттан дойдутугар 7 ый буолан баран кэлбит. Хаһыат

редактора Уоттуга тахсыһан 10 күнү быһа дэлэгээт көрсүһүүлэригэр сылдьыбыт.

Оройуон хаһыатын икки нүөмэригэр ону барытын суруйбут.

Академик Лысенков теориятынан тымныы Саха сиригэр итиччэ үрдүк

көрдөрүүнү сатаан ылылыбат диэн буолбут. Онон сотору буолан баран

Кустуктуровы НКВД-лар ыҥыран ылан Таппагаров туһунан хараардар ыстатыйата

суруй диэбиттэрин аккаастаабыт. Докторов Никита Константинович кыыһа,

педагогическай үлэ ветерана Светлана Никитична эһэтин Таппагаров туһунан

икки кинигэлээх: «Сын земли» уонна «Мировой рекорд якутского хлебороба».

Бу кинигэлэргэ ааптар Николай Семенович уонна Василий Ксенофонтович

бэйэ бэйэлэрин кытта ыкса доҕордууларын бэлиэтиир. Кустуктуров хорсун

журналист буолан доҕорун туһунан сымыйа ыстатыйа суруйбакка Өлүөхүмэҕэ

ыытыллыбыта буолуо дии саныыр.

Н.С.Таппагаров Улахан Советскай энциклопедияҕа аата киирбит.

Түмүк

1.

В.К.Иванов-Кустуктуров уустук кэмҥэ хаһыат редакторынан үлэлээбит;

2.

Таппагаров – сахалартан бастакынан аан дойду рекордун туруорбут киһи;

3.

Кустуктуров – хорсун журналист;

4.

Таппагаров уонна Кустуктуров сырдык ааттарын, дьиҥнээх

доҕордоһууларын С.Н.Докторова үйэтиппит.

5.

Норуодунай поэт П.Н.Тобуроков таайыгар анаабыт «Ким эмэ билэрэ

буолаарай?» диэн хоһоонноох.

Туттуллубут литература

Хаһыаттар

1.

Докторова С.Н. Журналист хорсун быһыыта. // «Саха сирэ», 26.02.2002

2.

Иванов-Кустуктуров В.К. «Таппаҕаарап бэйэтин колхуоһугар» // «Колхуос

суола», 17.03.1937

Кинигэлэр

1.

Большая советская энциклопедия. В 30 томах. Экслибрис. М: Наука, 1978 –

с.425-428

2.

Докторова С.Н. Мировой рекорд якутского хлебороба. // Якутск, Бичик,

2015

3.

Докторова С.Н., Бадаев К. Сын земли // Якутск, Бичик, 2005

4.

Ороһу орто оскуолата 75 сыл. // Якутск, Бичик, 2015

Ким эмэ билэрэ буолаарай?

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сураҕа суох сүппүт таайым

Василий Кустуктуров кэриэһигэр

Кини хара хаастааҕа,

Ып-ыраас харахтааҕа,

Өрөкүйбүт баттахтааҕа,

Саар-тэгил уҥуохтааҕа.

Дойдутугар аан бастаан

Артыалы тэрийбитэ,

Баайдартан сири былдьаан

Дьадаҥыга түҥэппитэ.

Коммунист хотой этэ.

Уһулуччу чиэһинэйэ,

Дьиҥнээх бэйэ киһитэ

Буолан, олус эйэҕэһэ.

Сэриигэ баҕа өттүнэн,

Көрдөһүүнэн барбыта.

Онно полит-үлэһитинэн

Тута анаммыта.

Кини өлүө суохтааҕа,

Кыайыам эрэ диирэ.

Ханнык да уот буурҕаҕа

Урут кини киириэхтээҕэ.

Кини аата – Иванов

Василий Ксенофонтович,

Атын туспа бэлиэ суох,

Саха уола диэн кэбис.

Оччо-бачча аатырбатар,

Сүрэҕинэн поэт этэ,

Түгэн буллар, быыс буоллар,

Суруйан иһиэхтээҕэ.

Өр сылларга редактор,

Идэтийбит журналист,

Хайаатар да сурунар

Киниискэлээх буолуохтааҕа.

Онтон, муҥар, биир эмэ илиис

Синиэлигэр хаалыахтааҕа.

Булчут этэ. Сынньалаҥҥа

Ол туһунан саныахтааҕа,

Күһүҥҥү муус буһукка

Сылдьыбытын ахтыахтааҕа.

Доҕоттоор, дьэ, ким эмэ

Билэргит дуо кинини,

Политрук, боец бэрдэ,

Саха туйгун киһитин?